Wyrwani z gniazda
Tak zatytułował swoje wspomnienia Bronisław Pluciński z Targowej Górki, opublikowane w zbiorze wspomnień „Za to, że byli Polakami”, wydanej w listopadzie 2015 roku przez Nekielskie Stowarzyszenie Kulturalne, Gminę Nekla i Wielkopolskie Towarzystwo Genealogiczne „Gniazdo”. Te słowa trafnie oddają sytuację setek tysięcy Wielkopolan wyrzuconych przez okupanta hitlerowskiego ze swoich domów na początku II wojny światowej. Wśród nich znalazły się również rodziny z terenu naszej gminy. Opowiadają o tym niemal wszyscy autorzy wspomnień. Taki sam los spotkał naszych rodaków pod okupacją sowiecką na kresach Wschodnich RP.
Warto więc przypomnieć tło historyczne, przywołać okoliczności, daty i nazwiska wypędzonych mieszkańców naszej gminy, aby mimo upływającego czasu 77 lat mogła trwać w naszym społeczeństwie pamięć o tamtych wydarzeniach. Zgromadzone w Instytucie Pamięci Narodowej w Poznaniu dokumenty pozwoliły na ustalenie liczby ponad pół tysiąca osób, mieszkańców dzisiejszej gminy Nekla, których spotkały hitlerowskie represje związane z wywiezieniem do Generalnego Gubernatorstwa, przesiedlonych na gorsze gospodarstwa w okolicy lub wysłanych na roboty przymusowe w III Rzeszy.
Nieco historii
Po zajęciu we wrześniu 1939 roku przez wojska niemieckie terytorium Polski, jej obszar został podzielony na mocy październikowych dekretów Hitlera na dwie części: ziemie zachodnie wcielone do Rzeszy oraz Generalne Gubernatorstwo. Do pierwszej należał Kraj Warty (Reichsgau Wartheland) obejmujący teren Wielkopolski z województwem łódzkim. Generalne Gubernatorstwo obejmowało pozostały teren Polski zajęty przez hitlerowców. Wschodnia część kraju znajdowała się w tym czasie pod okupacją sowiecką.
Na terenach wcielonych do Rzeszy okupant zamierzał osiedlić w ramach programu przesiedleńczego „Heim ins Raich” Niemców mieszkających w krajach Bałtyckich (Łotwa, Estonia) zajętych przez ZSRR. Aby stało się to możliwe przystąpiono do przygotowania miejsc dla przyszłych osadników. Najprostszą formą osiągnięcia tego celu było wysiedlenie ludności żydowskiej i polskiej na wschód, do Generalnego Gubernatorstwa.
Przy wyborze osób do wysiedlenia kierowano się następującymi kryteriami:
- aktywność polityczna i społeczna,
- predyspozycje do pełnienia roli przywódców w działalności konspiracji niepodległościowej,
- przynależność do warstwy polskiej inteligencji,
- posiadany majątek,
- miejsce zamieszkania, a także często niechętny stosunek miejscowych Niemców do Polaków
Za politykę narodowościową na terenach wcielonych do III Rzeszy odpowiadał dowódca SS i policji Henrich Himmler. Akcje wysiedleńcze przeprowadzały siły policyjne oraz SS, co sprawiało, że przyjmowały one charakter bardzo brutalny. Utworzono specjalne placówki zajmujące się wysiedlaniem ludności polskiej, na czele których stali funkcjonariusze SD (Sicherheitsdient, czyli służby bezpieczeństwa) Ich nazwy często się zmieniały do kwietnia 1940 roku, kiedy to przyjęły nazwę Centrala Przesiedleńcza w Poznaniu. (Umwandererzentralle In Posen).
Wysiedlenia przeprowadzano najczęściej w późnych godzinach wieczornych lub wcześnie rano. Chodziło przede wszystkim o zaskoczenie i obecność wszystkich domowników. Miejscowości, a w miastach dzielnice lub ulice, otaczano kordonem policji. Na spakowanie się wyznaczano około pół godziny. Od wiosny 1940 r. zezwolono wysiedlonym zabrać ok. 25-30 kg bagażu na osobę dorosłą. Na dzieci przypadała połowa tej wagi. Można było zabrać ciepłą odzież, koce, pierzyny, naczynia do jedzenia, żywność na kilka dni oraz dokumenty. Z wartości pieniężnych można było zabrać 100 zł na osobę, później do 50 DM. Pozostałe pieniądze i mienie ulegało konfiskacie z wyjątkiem ślubnych obrączek.
Wysiedlanym nie przysługiwały żadne prawa umożliwiające cofnięcie decyzji o wyrzuceniu z domu i pozbawieniu mienia. W większości ludność była kierowana do punktów zbornych lub obozów przesiedleńczych, gdzie oczekiwano na sformowanie transportu kolejowego do Generalnego Gubernatorstwa.
Po utworzeniu Centrali Przesiedleńczej (IV. 1940) wysiedlonych przewożono do kilku obozów przesiedleńczych utworzonych w Łodzi, skąd po specjalnej selekcji młodych ludzi kierowano na roboty przymusowe w III Rzeszy, odpowiednio wybrane dzieci do zniemczenia, a pozostałych członków rodzin do GG.
Największym obozem przesiedleńczym w Wielkopolsce był obóz w dzielnicy Główna w Poznaniu oraz mniejsze obozy w Cerekwicy pow. Jarocin, Dobrzycy pow. Krotoszyn, Gnieźnie, w Kowanówku i Bąblinie w pow. obornickim, Młyniewie k/Grodziska, Nowych Skalmierzycach w powiecie ostrowskim. W naszej okolicy punkty zborne umieszczono w klasztorze w Pobiedziskach oraz w stodołach w Czerniejewie (vide: wspomnienia p. Zofii Spławskiej z domu Strzyżewskiej).
W Poznaniu wysiedlenia rozpoczęły się już 5 listopada 1939 roku, a wypędzone z domów rodziny kierowano do obozu w dzielnicy Głowna, skąd po uformowaniu transportu kolejowego liczącego po ok. 30 wagonów, w których mieściło się ponad 1000 ludzi wysyłano do Generalnego Gubernatorstwa.
Według opracowania pani prof. Marii Rutowskiej wysiedlenia ludności polskiej z kraju Warty odbywało się w kilku etapach:
- Listopad – 17.12. 1939 wywieziono do GG 87883 osoby
- 10.02.1940 – 15.03.1940 – 40128 osób
- Od maja 1940 – do marca 1941 – 140820 osób
Z całego obszaru ziem polskich włączonych do III Rzeszy wysiedlono około 365 tys. osób, należących do wskazanych przez okupanta grup polskiego społeczeństwa.
Akcję wysiedleń do Generalnego Gubernatorstwa hitlerowcy kontynuowali do marca 1945 roku, kiedy to wstrzymano akcje deportacyjne Polaków. Ten zakaz masowych wysiedleń ludności polskiej z ziem wcielonych do III Rzeszy obowiązywał do końca wojny. W okresie późniejszym kontynuowano wysiedlenia na mniejszą skalę nie tylko młodych, silnych ludzi, ale całe rodziny kierowano do prac przymusowych w III Rzeszy.
Wysiedlenia z terenu dzisiejszej gminy Nekla
Lista niepełna, stworzona na podstawie kwestionariuszy tworzonych pod koniec lat 60-tych XX w. przez władze gminy i organizacje kombatanckie.
Zbiór ankiet dla powiatu wrzesińskiego, przechowywany w IPN w Poznaniu.
Zawód wysiedlonych: w zdecydowanej większości – rolnicy. Inne – wyszczególnione w wykazie. W nawiasie podano numer strony w zbiorze ankiet.
Barczyzna
8.12.1939 r. 1 osoba, wdowa Helena Przybył l.32 wysiedlona do miejscowości Lisice Wielkie pow. Konin, gdzie pracowała jako robotnica (str.56)
11.04.1940 r. Mikołaj Kaczmarek l. 37. Wysiedlony z własnego gospodarstwa i skierowany do pracy u miejscowego Niemca Otto Neumanna. (str. 57)
20.04. 1940 r. Rodzina Józefa Świerczyńskiego , 4 osoby (1 m., 1 k., 2 dz.) wysiedlona na roboty przymusowe do Niemiec –Wuperthal. Gospodarstwo z całym inwentarzem przejął miejscowy Niemiec (str. 143)
15.08.1942 r. rodzina 5 osobowa (1 m., 1 k., 3 dz.) wyrzucona z własnego gospodarstwa i zmuszona do pracy u Niemca w tej samej miejscowości.
Rodzina Aleksandra Wilczyńskiego l. 42 (str. 53)
Chwałszyce
W roku 1940 (dokładna data nieznana) wywieziono na roboty przymusowe w Niemczech Stanisława Włodarczaka, robotnika rolnego, lat 25. (str. 182)
Gąsiorowo
W marcu 1940 r. wysiedlono 15 osób (7 m., 8 k.) do Generalnego Gubernatorstwa
Rodziny: Andrzeja Szczepańskiego l. 62, Józefa Szweda l. 64, Maksymiliana Jarząbka l. 61 (str. 60)
W marcu 1941 r. wysiedlono na inne gospodarstwa o słabych glebach w Nekielce 25 osób (6 m., 7 k., 12 dz.)
Rodziny: Michała Strzyżewskiego l. 34, Leona Graczyka l. 34, Franciszka Frąckowiaka l. 44, Franciszka Nowaka l.21 (syn rolnika), Wincentego Frąckowiaka (do Starczanowa ) (str. 61)
Gierłatowo
8.07. 1940 r. wywieziono na roboty przymusowe do Niemiec 13 osób (5 m., 4 k., 4 dz.)
Opis:
W dniu 8 lipca 194o roku o godzinie 5 rano do wsi przy- jechały samochody ekip, które zajmowały się wywozem osób wysiedlanych. Pukano do mieszkań i dawano termin 5 minut na ubranie się i zabranie osobistej odzieży oraz na opróżnienie mieszkań i zapakowanie się na wozy , którymi jechali do Środy, a dalej pociągiem do Łodzi na punkt zbiorczy. Tam dokonywano rewizji osobistej przy której odbierali wszystkie rzeczy których ich zdaniem nie wolno było zabierać.
Następnie wywożono do Niemiec. W opróżnionych mieszkaniach zostawał jeden z żołnierzy SS, który przebywał tak długo, aż nie zajęły mieszkania rodziny niemieckie.
W tym dniu wywiezione zostały następujące rodziny:
1.Langner Antoni , rolnik, lat 36,
2.Kubiak Walerian, rolnik, lat 38,
3.Wołczasty Jan, rolnik, lat 46 ,
4.Lenarczyk Stanisław, rolnik, lat 37, (str. 147)
24.06.1944 r. wywieziono na roboty przymusowe do Niemiec (Elzac w Lotaryngii) 19 osób (8 m., 9 k., 2 dz.)
W tym dniu wywiezione zostały, następujące rodziny:
1. Grzeszczyk Antoni , rolnik, lat 54,
2. Ciesielczyk Józef, rolnik, lat 52,
3. Górny Stanisław, rolnik, lat 60,
4. Frąckowiak Katarzyna , rolniczka, lat 57 , (str. 148)
Kokoszki
Wrzesień 1940 r. 7 osób (4 m., 3 k.) wysiedlono do Generalnego Gubernatorstwa
Rodziny: Wojciecha Szymkowiaka,(4 os.), Ludwika Woźniaka (3 os.) (str. 52)
Rok 1941, dokładna data nie podana. 25 osób (11 m., 7 k., 7 dz.) przesiedlono na gorsze gospodarstwa w okolicy (nazw miejscowości nie podano)
Rodziny: Wojciecha Jóźwiaka + 16 domowników, Ignacego Kubiaczyka (rodzina 8 osobowa) (str. 44)
Mała Górka
25.03.1940 r. 21 osób (6 mężczyzn,4 kobiety, 11 dzieci) przesiedlonych na gorsze gospodarstwa w okolicy: Gierłatowo, Zasutowo, Siedleczek.
Rodziny: Jana Menesa l.62, Antoniego Kurpika l. 40, Balcerka l.41, Zofii Frąckowiak l. 28 (str.35)
9.09.1940 r. 50 osób (13 m., 11 k., 26 dz.) przesiedlonych do Generalnego Gubernatorstwa
Rodziny: Franciszka Majchrzaka l. 55, Wiktora Kaczmarka, l. 41, Eleonory Stanisławskiej l.55, Józefata Kierzkowskiego lat 39, Wawrzyna Matuszaka l. 57, Antoniego Szczepańskiego l.53, Józefa Łabędzkiego l. 47, Józefa Miśkiewicza l. 36, Jana Menesa l. 37 (str. 34)
Nekielka
8.12.1939 r. 29 osób (10 m, 7 k., 12 dz.) do Generalnego Gubernatorstwa
Rodziny: Józefa Prętkowskiego l.48, Adama Cały (Cała) l. 44, Kazimierza Plucińskiego l.52, Czesława Balkiewicza l. 49, Tomasza Szczepaniaka l.51, Stefana Żołdaka l.46, Malinowskiego l.43. (str. 37)
Nekla
8. 06.1940 r. wywieziono na roboty przymusowe do Niemiec (Westfalia, Pomorze) 15 osób (2 m., 13 k.)
Opis:
Niżej wymienione osoby dostały wezwanie do zgłoszenia się do Środy, następnie otrzymały tam skierowania na transport zbiorowy i wywiezione na prace przymusowe do Niemiec, Wolno było zabrać tylko odzież osobistą.
1.Kaminiecka Helena lat 24, pracowała jako pokojówka,
2. Olek Halina, lat 17, córka kołodzieja,
3. Kaźmierczak Janina, lat 22 , córka kołodzieja,
4. Szumigała Bolesław, lat 14,.syn brukarza
5. Szumigała Stanisława lat 17, córka brukarza,
6. Konieczka Janina, lat 18 córka wdowy po kolejarzu,
7. Matuszak (z domu Hadada)Zofia, lat 17, córka kolejarza,
8. Szczygłowska (z domu Pawluk)Stefania- lat 18, córka robotnika ,
9. Bartkowiak Weronika, lat 26, córka robotnika,
10.Pawluk Edward, lat 19, syn robotnika,
11. Tądrowska Maria, lat 2o, córka robotnika,
12. Pawełczyk (z domu Wysocka)Janina , lat 18,córka chałupnika,
13. Płóciennik Łucja, lat 18, córka kowala,
14. Hadada Janina lat ,16, córka kolejarza,
15. Polowczyk Zofia, lat 22, robotnica,
6.08.1940 r. wywieziono na roboty przymusowe do Niemiec 23 osoby (7 m., 6 k., 10 dz.)
Opis:
Niżej wymienione rodziny zostały wywiezione do Niemiec na prace przymusowe.
Na dzień przed wyjazdem otrzymali zawiadomienie do zgłoszenia się we wczesnych godzinach rannych do Arbeitsamtu do Środy, a następnie transportem zbiorowym zostali wywiezieni do Niemiec.
Pozwolono zabrać tylko odzież osobistą w małej ilości
1. Piotrowski Józef Nekla, właściciel nieruchomości, lat 39
2. Kamiński Walenty, woźny gminny - lat 36,
3. Szalaty Józef , rolnik, lat 48,
4. Silski Leon, rolnik, lat 33 ,
5. Kamińska Maria, wdowa, lat 45 właścicielka nieruchomości,
6. Wiatr Władysław lat 33, rolnik, (str. 185)
22.05.1941 r. 9 osób (5 m., 3 k., 1 dz. ) przesiedlono na gorsze gospodarstwa w Nekielce
Rodziny: Adama Szalatego l. 52, Maksymiliana Szurkowskiego l.57, właściciela nieruchomości - restauratora. (str.47)
Przed 3.06.1941 r. (data wpisu w książce pracy u gospodarza niemieckiego) wywieziona na roboty do Niemiec (Turow, pow. Grimmen) Helena Szałek, lat 18. Pracowała w gospodarstwie H Lohrke. (Informacja córek: Janiny Lipowczyk i Stefanii Błaszczyk)
Racławki
Prawdopodobnie 9.09.1940 r. (błędnie podano 9.09.1939r.) 56 osób (14 m., 16 k., 26 dz.) wysiedlono do Generalnego Gubernatorstwa
Rodziny:
1 Radziejewski Antoni, rolnik, lat 27,
2. Łopatka Józef, rolnik, lat 39,
3. Przymusiński Antoni, rolnik, lat 26,
4. Kubiaczyk Stanisław, rolnik, lat 66,
5. Monarcha Jan, rolnik, lat 69,
6. Głębocki Czesław, rolnik, lat 29,
7. Maciejewski Stanisław, rolnik, lat 35,
8. Wawrzyniak Stanisław ,rolnik, lat 68,
9. Przychodniak Władysław, rolnik, lat 43
10. Nawrocka Marianna, rolniczka, lat 33 ,
11. Wiśniewski Andrzej, rolnik, lat 43
12. Nawrocki Andrzej, rolnik, lat-39,
13. Deska Piotr, rolnik, lat 49,
14. Trzebiński Stefan, rolnik, lat 59 (str. 58)
24.06.1944 r. wywieziono na roboty przymusowe do Niemiec 25 osób (7m., 8 k., 10 dz.)
Opis:
W dniu 24-czerwca 1944 roku o godzinie 23-śj przyjechały samochody ekip ,które zajmowały się wywozem osób. Pukano do mieszkań i dawano termin 1 godziny na ubranie się i zabranie osobistej odzieży oraz na opróżnienie mieszkań i zapakowanie się na wozy.
Wozami tymi jechali do Dominowa a stąd do Środy, a dalej pociągami do Poznania na punkt zbiorczy, gdzie dokonywano rewizji oraz badań. Następnie segregowano na poszczególne transporty i wywożono do Niemiec.
Na opuszczone mieszkania przybywały rodziny –niemieckie. W tym dniu wywiezione zostały następujące rodziny:
1. Ratajczak Kazimierz, rolnik, lat 46,
2. Witczak Władysław, rolnik, lat 38 ,
3. Sobkowiak Franciszek, rolnik, lat 64,
4. Samelak Florian, rolnik, lat 51,
5. Urbaniak Franciszek, rolnik, lat 34,
6. Budasz Kazimierz rolnik, lat 44,
7. Wyrobek Władysław rolnik, lat 44 (str. 141)
Starczanowo
6.08. 1940 r. wywieziono na roboty przymusowe do Niemiec 16 osób (6 m., 7 k., 3 dz)
Opis;
Dnia 6.8.194o roku wywiezone zostały następujące rodziny do Niemiec
1. Nowak Jan, rolnik, lat 49,Polak
2. Szczęsna Helena, wdowa, rolniczka, lat 35
3. Skrobiszewski Antoni ,rolnik , lat 31,
4. Laskowski Albin, rolnik, lat 45
Wyżej wymienionym rodzinnym nakazano wynieść się z gospodarstwa w ciągu godziny, wolno było zabrać tylko odzież i przedmioty osobiste ,reszta pozostała na miejscu dla Niemców którzy obejmowali gospodarstwo.
Pracowali w majątku w okolicach Berlina? (str. 194)
24.06.1944 r. wywieziono na roboty przymusowe do Niemiec (Altheim, pow. Uberlingen) 13 osób (4 m., 5 k., 4 dz.)
Rodziny:
1. Chromiński Michał . rolnik, lat 55
2. Chromiński Jan, rolnik, lat 33
3. Woźniak Jan, rolnik, lat 46
4. Świdurska Kazimiera , córka rolnika, lat 28
Stępocin
1.08.1940 r. wyrzucono z domów38 osób (14 m., 16 k., 8 dz.)
Opis:
Wywiezione zostały następujące rodziny: Frąckowiaka, Domańskiego, Pokładeckiego, Stefaniaka, Krotofila, Kaźmierczaka. Rodziny które miały wyjechać do Niemiec skierowano na Arbaistamt do Środy , do Protektoratu wywieziono pociągiem , do Nekielki przewieziono podwodami.
Wysiedlanie odbywało się w szybkim tempie, całe mienie oraz inwentarz żywy i martwy musiał zostać na miejscu, rodziny wraz z dziećmi udający się na tułaczkę pozbawieni zostali najniezbędniejszych rzeczy , sprzętów i odzieży .
Na opuszczone przez Polaków 'gospodarstwa wchodzili Niemcy. Budynki gospodarcze Kaźmierczaka i mieszkalne zostały rozebrane.
1.Domański Stanisław, rolnik, lat 60
2. Pokładecki Władysław, rolnik, lat 60 ,
3. Stefaniak Stanisław, rolnik, lat 46,
4. Krotofil Feliks rolnik, lat 45, polak
5. Kaźmierczak Piotr, rolnik, lat 53, (str. 212)
Targowa Górka
7 i 26 września 1940 r. (daty dzienne wg wspomnień Stefana Plucińskiego w „Za to, ze byli Polakami) wysiedlono do Generalnego Gubernatorstwa 61 osób (11 m., 13.k., 37 dz.)
Rodziny:
1. Pluciński Marcin , lat 32 rolnik,
2. Wójkiewicz Jan, lat 46, rolnik,
3. Menes Franciszek, lat 29, rolnik,
4. Podlewski Franciszek, lat 34, rolnik,
5. Molik Jan, rolnik lat 43, polak
6r Menes Bonisław, lat 18, syn rolnika,
7. Loga Władysław, lat 32, rolnik,
8. Targosz Antoni, rolnik , lat 42
9. Menes Władysław, rolnik, lat 29,
10. Nawrocki Kazimierz, rolnik , lat 42,
11. Pałasz Wawrzyn, lat 43, rolnik,
12. Siwiak Andrzej, lat 61, rolnik
13. Szymkowiak Jan, lat 41, rolnik, (str.67)
14. Wojciech Matuszewski z rodziną (wspomnienia Stefana Plucińskiego) do wsi Pogranicze pow. Chełm,
15. Władysław Orwat z rodziną do wsi Pogranicze, wspomn. SP
16. Pelagia Menes z siostrą (skierowana do Rzeszy na roboty) , wspomn. SP)
Pozycje 14-16 nie ujęte w zestawieniu ilościowym.
Zasutowo
11.08.1940 r. wywieziono na roboty przymusowe do Niemiec 22 osoby (6 m., 8 k., 8 dz.)
1. Waligóra Franciszek, lat 35, rolnik,
2. Cichocki , lat 33, chałupnik,
3. Mikołajczyk Konstanty , rolnik, lat 37,
4. Marciniak Jan, chałupnik, lat 2 6 lat
5. Wysocki Nikodem, lat 32 (str195)
24 czerwca 1944 r. wysiedlono 12 osób (5 m., 4 k., 3 dz.) na roboty przymusowe do Niemiec.
Dnia 24.6.1944 r. we wczesnych godzinach rannych między 4-6 dokonano gwałtownego zbudzenia niżej wymienionych rodzin i polecono im się ubrać , dając termin 5 minut, a następnie zabrać najpotrzebniejsze rzeczy osobiste w małej ilości . Wozy oczekiwały, którymi odwieziono do Środy, a następnie ze Środy transportem zbiorowym do Niemiec, gdzie pracowali na gospodarstwach u Niemców.
1. Walenciak Wawrzyn - rolnik, lat 48
2. Ostrowski Władysław , rolnik, lat 48,
3. Wysocki Jan, chałupnik , lat 37,
4. Tomczak Antoni , chałupnik , lat 64,
5. Tonder Władysław , rolnik , lat 32, (str. 142)
Łącznie wykaz zawiera 507 osób (bez zestawienia Stefana Plucińskiego).
Materiały źródłowe:
- Wypędzenia 1939… pod redakcją Jacka Kubiaka i Agnieszki Łuczak. Poznań 2015.
- Maria Rutowska: Wysiedlenia ludności polskiej Kraju Warty do Generalnego Gubernatorstwa 1939–1941, Poznań 2003.
- Zbiór ankiet dotyczący wysiedleń dla powiatu wrzesińskiego, przechowywany w IPN w Poznaniu.
.jpg)