Portal Historyczny Gminy Nekla - historia.nekla.eu

Hitlerowski Obóz Pracy Dzieci w Siedlcu koło Kostrzyna

Kinderlager Heimdorf Warthegau

Niemcy podczas II wojny światowej stworzyli sieć obozów koncentracyjnych dla dzieci i młodzieży. Więziono w nich dzieci polskie, czechosłowackie, radzieckie, jugosłowiańskie, francuskie i inne. Tworzono także specjalne obozy germanizacyjne dla dzieci przeznaczonych, na podstawie specjalnych badań rasowych, do germanizacji i przekazywanych rodzinom III Rzeszy.

Z kolei obozy pracy przymusowej stanowiły zaplecze darmowej siły roboczej. Taki obóz, dziecięcy i przymusowy, powstał w pałacu w niedalekim od Nekli Siedlcu, nazwanym przez Niemców Heimdorf. Obóz Kinderlager Heimdorf Warhegau, jak brzmiała jego oficjalna nazwa, obejmował gospodarstwa rolne majątku Mielżyńskich w tym majątki w Iwnie, Siedlcu i Wiktorowie.

Ignacy Mielżyński rozbudował w okresie międzywojennym istniejący majątek Iwno (często wykupując z rąk niemieckich) tak, że liczył on 3700 hektarów. W Siedlcu powstała gorzelnia i suszarnia ziemniaków. Na bazie tych majątków powstał niemiecki zarząd pod nazwą Gutsverwaltung Heimdorf, a jego rządcą ze strony niemieckiej został Niemiec Walther Bartz, powołany później do wojska, a na jego miejsce ustanowiono rządcą von Kobylańskiego. Kierującym bezpośrednio pracami polowymi był mieszkaniec Gułtów Józef Walczak. Na początku 1941 roku, wobec braku okolicznej siły roboczej, co wiązało się z licznymi wywózkami na roboty przymusowe, powstał pomysł zatrudnienia dzieci w majątku (przecież według doktryny państwa hitlerowskiego Polacy byli podludźmi i niewolnikami). W miejsce istniejącego dotychczas w Siedlcu opuszczonego już obozu żydowskiego, mieszczącego się w pałacu barokowo-klasycystycznym z około 1770-75 roku, skierowano przymusowo do pracy dziewczynki z powiatu średzkiego w wieku od 11 do 14 lat. Niemiecki Urząd Pracy w Środzie Wlkp. wysłał pisma o obowiązku stawienia się dziewczynek do urzędu, a tam po badaniu lekarskim wozami konnymi przewieziono je do pałacu w Siedlcu. W pałacu każda dziewczynka otrzymywała swój przydział miejsca na podłodze wyściełanej słomą, a okrytej kocem, miskę kubek i metalową łyżkę. Do przykrycia podczas spania należał się drugi koc. Mycie zapewniono w misce z zimną wodą. Inne warunki zapewniające poziom higieny nie obowiązywały. Wyżywienie przygotowywała kuchnia, w której pracowały dziewczęta. Kucharką była Polka, Józefa Sołtysiak. Przygotowane wyżywienie to trzy posiłki w formie zupy, do tego chleb (jeden bochenek na kilka dni) raz na miesiąc kubek cukru, i trzecia część kostki masła. Obiad był przeważnie w formie zupy (grochowa, krupnik, jarzynowa). Dzień pracy rozpoczynał się o godzinie 6 rano pobudką, zaraz też wydane było śniadanie z polewką i ziemniakami, a o godzinie 7 wymarsz do pracy. Zakres wykonywanych prac polowych to pielenie, przerywanie buraków cukrowych, wiązanie i ustawianie snopków podczas żniw, zbieranie ziemniaków za konną kopaczką. Prace te, niezależnie od warunków atmosferycznych, odbywały się w polu pod nadzorem włodarza. Zimą prace obejmowały łuskanie kukurydzy, czyszczenie zboża i jego workowanie, przebieranie grochu, oprzęt zwierząt. Praca z przerwami na posiłek trwała latem od 6 do 20 a zimą od 7 do 19. Obciążenie pracą dla dziewcząt było nadmierne. Zdarzały się omdlenia i zasypianie podczas prac. Wydatek siły był nadmierny dla tego wieku. Jedno, co można stwierdzić, że włodarz Polak nie stosował  przemocy wobec dziewcząt, jednak sam fakt nadzoru przez rządcę Bartza poruszającego się konno z psem i batem (którego nie wahał się używać), stwarzał atmosferę zagrożenia i przymusu. Obszar wykonywanych prac to majątek Siedlec, ale także Wiktorowo i Iwno. Część dziewcząt była oddelegowana do Iwna, gdzie funkcjonował ośrodek Hitlerjugend (ośrodek szkoleniowy niemieckiej młodzieży hitlerowskiej), a niektóre pracowały u niemieckich gospodarzy. Pod żadnym pozorem dziewczęta nie mogły opuścić ośrodka w Siedlcu, chociaż sam pałac nie był strzeżony. Strach przed represjami, jakie mogły dotknąć rodzinę w razie nieposłuszeństwa, był najlepszym strażnikiem. O uczęszczaniu do szkoły nie było mowy, a gdy padła propozycja nauki w języku niemieckim, gremialnie jej wszystkie odmówiły. Rekompensatą braku szkoły były wieczory, podczas których dziewczęta śpiewały polskie piosenki i deklamowały wierszyki. Obóz istniał do 1945 roku, gdy nadeszło wyzwolenie przez wojska sowieckie. Dziewczęta nie otrzymały żadnych dokumentów świadczących o ich pracy. Wszczęte przez Instytut Pamięci Narodowej 12 września 2001 r. śledztwo pozwoliło potwierdzić istnienie obozu, fakt skoszarowania, oderwania od rodzin  i zmuszania do prac polowych po kilkanaście godzin dziennie. W ten sposób dziewczynkom z Nekli i okolic oderwanych od rodzin, zmuszanych do pracy ponad siły zabrano beztroskie dzieciństwo.

 

Wspomnienia Marii Osik z domu Wysockiej.

Było to w roku 1942. Trwała wojna z Niemcami. Ja, Maria Osik z domu Wysocka mieszkająca w Nekli miałam wtedy 13 lat. Otrzymałam wezwanie od władz hitlerowskich w Środzie Wielkopolskiej, a konkretnie z Arbeitsamtu. (Urzędu Pracy). Wezwanie wstrząsnęło mną, byłam przecież dzieckiem, co miało znaczyć to wezwanie?

Byłam pełna obaw, co też się ze mną stanie. Ponieważ nie było żadnej komunikacji ze Środą, do urzędu zawiozła mnie rowerem moja siostra Irena. Na miejscu oczekiwała już duża, około 60 osobowa grupa dzieci, przeważnie z powiatu średzkiego. Rozpoczęto rejestrację, a po niej nastąpił załadunek na furmanki podstawione pod urząd. Tymi konnymi wozami podwieziono nas do obozu w nieznanej mi miejscowości. Droga nam się dłużyła, było zimno i głodno. Furmanki poruszały się niespiesznie. Przywieziono nas do miejscowości nazwanej przez Niemców Heimdorf. Był tam stary pałac, w którym wyremontowano 3 pomieszczenia na górze. Na podłodze rozesłano słomę, którą przykryto szarymi kocami. Do przykrycia otrzymałyśmy pledy. Tak to zaczęłyśmy życie obozowe w podłych warunkach, my dzieci pozbawione rodzinnego wsparcia. Kierownikiem obozu (włodarzem) był Józef Walczak. Przez pierwszy okres wieczorami rozlegał się rozpaczliwy płacz tęskniących dzieci. Na dole pałacu znajdowała się kuchnia, w której główną rolę grał duży kocioł. Obiady w kuchni gotowała kucharka ze wsi, mając do pomocy jedną z dziewczynek. Kuchnia wyposażona była w miski. W nich otrzymywałyśmy stałe menu. Na śniadanie jadłyśmy zupę zalaną mlekiem, w południe na pole przywożono zupę ugotowaną z różnych składników, trudnych do zidentyfikowania ersatzów. Wieczorem otrzymywałyśmy miskę ugotowanych w łupinach ziemniaków. W ramach prowiantu dostawałyśmy tygodniowo nabierkę marmolady z buraków, dwa małe chleby specjalnie dla nas wypiekane, a zawierające ziemniaki, 1 szklankę cukru oraz raz na 3 tygodnie ćwiartkę kostki masła. Nigdy nie otrzymałyśmy mięsa lub jego przetworów, sera lub innych podobnych wiktuałów. Najgorzej zaś było z higieną osobistą. Nie dostarczano żadnych środków do mycia lub prania, żadnych środków higieny osobistej, a przecież byłyśmy dziewczynkami w okresie dojrzewania. Nie otrzymywałyśmy żadnej opieki lekarskiej czy też lekarstw, odzieży ochronnej i butów. Na nasze przyjęcie obóz był organizacyjnie przygotowany. Każda dziewczynka otrzymała zestaw narzędzi do robót polowych: haczkę, grabie, łopatę itp. Codziennie rano obywała się zbiórka o godzinie 7 rano. Na tym apelu liczono nas. Wiosną pracowałyśmy przy przerywce buraków, pieleniu i hakaniu na polach z marchwią, ziemniakami czy też innymi warzywami. Gdy i to wykonałyśmy, zbierałyśmy kamienie na polach. Praca w polu trwała w lecie od rana do wieczora, we wszystkie soboty i niedziele. W czasie sianokosów grabiłyśmy siano, które ładowałyśmy na wozy. Podczas żniw za kosiarkami wiązałyśmy snopki i ustawiałyśmy w sztygi. Jesienią były wykopki. Całe pola były obsadzone ziemniakami, burakami itp. warzywami. Ziemniaki wybierano maszynami, ale tam gdzie nie mogły one wjechać, my wybierałyśmy motykami. Podzielono nas na pary i wyznaczano zakres pola, około 30 do 40 metrów. Zbierałyśmy je w duże kosze, musiały być pełne i zanosiłyśmy na pryzmy. Były dokładnie liczone. Ta praca była ponad siły dziewcząt. To po niej zostawał ból całego ciała. Sporo ziemniaków pozostawało w ziemi, wdeptane i niezauważone. Dlatego też bronowano jeszcze pole, już po przymrozkach i ponownie musiałyśmy zbierać ziemniaki.  Z burakami i innymi warzywami było jeszcze gorzej, gdyż pozostawiano je do opadów śniegu i wtedy rękoma musiałyśmy je wyrywać kompletnie zmarznięte. Trochę lepiej było w okresie zimowym, ale cały czas zabezpieczono dla nas pracę. Pracowałyśmy przy przerzucaniu mierzwy w pryzmie, pracowałyśmy w magazynach przy przesypywaniu zboża lub jego workowaniu oraz transportowaniu do innego magazynu. Przywożono worki z grochem i musiałyśmy go przebierać. Będąc dziećmi, nie zdawałyśmy sobie sprawy, jak oddaleni jesteśmy od domu i którędy do niego dotrzeć. Bo o przemieszczaniu się zwykłą drogą nie mogło być mowy. Miałyśmy przecież zakaz opuszczania obozu. Po ponad roku, zimą, po sobotniej pracy, zwolnione potajemnie z pracy w niedzielę, kierowani przez bardziej zorientowaną w terenie i bardziej zaawansowaną wiekowo Kazię Głowacką ze Starczanowa, poprowadzone polami i lasami dotarłyśmy do domów w Nekli. Ze strachu często wracałyśmy rano w niedzielę do obozu. Ponieważ szkoły i kościoły zamknięto, nie było żadnego życia duchowego. Nie chodziłyśmy do szkoły, nie uczyłyśmy się, nie miałyśmy książek, zeszytów czy ołówków. Owszem zaproponowano nam naukę w szkole niemieckiej, oczywiście w języku niemieckim, ale odmówiłyśmy. Po dłuższym czasie przewieziono nas do Iwna (wtedy Weidensee), gdzie mieszkałyśmy w małym domku. Prace wykonywałyśmy takie same, do pracy przydzielono dodatkowo ogrodnika. Po pewnym  czasie przewieziono nas do Siedlca (Heimdorf), do starego domu, gdzie byłyśmy już do końca wojny. Nic nie wiedziałyśmy o wojnie, sytuacji na froncie. Dlatego zaskoczone byłyśmy słowami żony Treuhändlera (powiernika), gdy jak zwykle stałyśmy na apelu:

Dzieci, wracajcie do domu, wojna się dla was skończyła. Okazało się, że oni byli już spakowani, gotowi do wyjazdu, a my nie wiedziałyśmy co zrobić. Szosy zapchane były wojskiem i uciekinierami, my bez dokumentów, a niektóre do domu miały daleko. Szłyśmy więc do domu lasami i bocznymi drogami.

Obecnie trudno jest potwierdzić formalnie istnienie obozu. Dokumentacja obozu w Środzie została spalona, obóz był zakamuflowany. Próby stworzenia dokumentacji sprawiały trudności z uwagi na zmianę nazwisk dziewcząt w przypadku wyjścia za mąż. Dobre wyniki przyniosła audycja telewizyjna „Dopóki żyje ostatni świadek” nadana w programie drugim TVP w dniu 29.07.1998 r., który prowadziła redaktor Agnieszka Siwek. Akcję poszukiwawczą rozproszonych dziewcząt prowadziła też jedna z nas Alicja Mańkowska (zamężna Kaczanowska) mieszkająca w Goleniowie. Jednak zarówno śledztwo prowadzone przez IPN, jak i powyższe działania nie przyniosły szerszych efektów. Nadal Kinderlager Heimdorf okryty jest zasłoną milczenia. Dzieci przeżyły obóz pracy, ale wiele z nich zapłaciło utratą zdrowia, chorobami i wczesnym zgonem. Ja zapłaciłam próchnicą zębów i ich całkowitym zniszczeniem.

Niech pamięć o cierpieniu tych młodych osób z naszego terenu nie zaginie.

Dziewczęcy pamiętnik z tego czasu. Wpis Stanisławy Tomczak 

Śledztwo IPN

 

Śledztwo, wszczęte przez Instytut Pamięci Narodowej w dniu 12 września 2001 r., sygnatura akt S 73/01/Zn, dotyczące obozu pracy przymusowej dla nieletnich dziewcząt, potwierdziło jego funkcjonowanie w latach 1941–1945 w miejscowości Siedlec (Heimdorf) koło Kostrzyna Wlkp.

W toku śledztwa ustalono, iż obóz noszący nazwę Kinderlager Heimdorf Warthegau znajdował

się na terenie majątku rolnego. W nim to zmuszano kilkunastoletnie dziewczęta do niewolniczego wykonywania pod nadzorem, przez kilkanaście godzin dziennie, wszelakiego rodzaju ciężkich prac rolnych, pozbawiając je wolności. Wykonywanie pracy ponad siły, w oderwaniu od rodzin, stwarzało zagrożenie życia, a potęgował to brak podstawowych warunków higienicznych. Próby znalezienia dokumentacji obozu spełzły na niczym, uzyskano bowiem od Niemców informację o braku dokumentów na ten temat. Wobec niewykrycia sprawców śledztwo w 2004 r. umorzono.

 

Na podstawie zebranych materiałów opracował

Michał Pawełczyk

 

 

LISTA DZIEWCZĄT OBOZU PRACY SIEDLEC (niekompletna)
L.p.	Nazwisko	Imię	Zamężna	Miejsce pochodzenia/zamieszkania
1	Bordowicz/Kliks/	Alicja	Turbańska	Nekla/Poznań
2	Błaszyk	Halina	Daniłkiewicz	Koszalin
3	Ciesielczyk	Zofia	Bilska	Nekla
4	Czwojdrak	Stanisława	Furmanek	Środa
5	Dworzyńska	Józefa	Kaczmarek	Kostrzyn
6	Głowacka	Kazimiera	Staszak	Nekla
7	Głowacka	Teresa	Raszewska	Nekla
8	Gruntowa	Urszula	Śmierzchalska	Środa/Poznań
9	Haremska	Halina	Huzeman	Skotniki
10	Haremska	Helena	Stachowiak	Środa
11	Hedzielska	Czesława	Kaleta	Giecz
12	Hylak	Irena	Sinecka	Śnieciska/Kosmowo/Żydowo
13	Jagiełła	Maria		Nekla/Anglia
14	Jankowiak	Maria		Barczyzna/Nekielka
15	Jasińska	Bogumiła	Graczyk	Gułtowy
16	Jezierska	Lucyna		Tulce
17	Kapitan	Monika	Górczak	Gułtowy/Poznań
18	Kruszona	Zofia		Nekla
19	Krychowska	Pelagia	Łażewska	Pętkowo
20	Kujawa	Zofia		Nekielka
21	Leciej	Maria	Jandy	Gułtowy/Gniezno
22	Łachajczyk	Henryka		Nekla
23	Manikowska	Alicja	Kaczanowska	Nekla/Goleniów
24	Mańkowska	Stefania		Kostrzyn
25	Mądra	Helena	Skrzypczak	Gułtowy/Poznań
26	Misiurna	Halina		Środa/Szczecin
27	Miśkiewicz	Kazimiera		Środa
28	Miśkiewicz	Halina		Środa
29	Molik	Halina
30	Nawrot	Irena	Szopka	Poznań
31	NN	Alfreda		Kostrzyn
32	Nowicka	Bronisława	Frąckowiak	Środa
33	Nowicka	Halina		Nekla/Śnieciska
34	Otta	Wiesław		Poznań
35	Pawlak	Maria		Nekla
36	Płuciennik	Krystyna	Kawaler	Żagań
37	Politowicz	Melania	Sokolińska	Nekla/Gniezno
38	Pruchniewicz	Teresa	Śmigielska	Środa
39	Przybylska	Maria	Pałasz	Targowa Górka
40	Romecka	Maria		Zasutowo
41	Socha	Kazimiera	Mikulska	Murzynowo Kościelne
42	Sójka	Janina		Giecz
43	Staszak	Józefa		Jarosławiec
44	Tomczak	Stanisława		Środa
45	Tylska	Krystyna	Kaźmierska	Rusiborek
46	Urbańska	Irena	Luberska	Zaniemyśl
47	Wieland	Gertruda	Szumigała	Środa
48	Wiśniewska	Antonina	Kulińska	Środa
49	Wysocka	Maria	Osik	Nekla
50	Zbierska	Joanna		Czerlejno
51	brak informacji	Bronisława	Kabat
52	brak informacji	Aniela	Stasińska