Telesfor Schmidt - budowniczy nekielskiego kościoła
Wkrótce kolejny raz wejdziemy w progi naszej pięknej świątyni aby radośnie zaśpiewać "Bóg się rodzi." Warto więc z tej okazji przybliżyć czytelnikom "Przeglądu Nekielskiego" sylwetkę człowieka, któremu zawdzięczamy materialną formę tego Domu Bożego.
W akcie erekcyjnym nekielskiego kościoła czytamy "w czerwcu tegoż roku 1899 (.) przystąpiono niezwłocznie do budowy nowego Kościoła murowanego (.), podług pomysłu i pod kierownictwem cesarsko-królewskiego budowniczego pana Radcy Łukomskiego z Frankfurtu, który do wykonania budowli powołał pana budowniczego Telesfora Schmidta ze Środy." Kim był ten młody właściciel firmy budowlanej, otrzymujący tak odpowiedzialne zlecenie?
Telesfor Schmidt urodził się 5 stycznia 1869 r. w rodzinie Weroniki z Krokerów i Maksymiliana Schmidtów. Był pierwszym dzieckiem spośród dziewięciorga rodzeństwa. Ojciec pracował jako urzędnik w średzkim sądzie. W domu przykładano wielką wagę do wykształcenia i wychowania dzieci w duchu patriotycznym.
Telesfor zdobywał wykształcenie budowlane w Poznaniu a praktyki odbywał w renomowanej średzkiej firmie budowlanej Nikodema Pośpieszalskiego. W następnych latach studiował budownictwo i architekturę w mieście Gera w Turyngii. Po powrocie do Środy w 1895 r. założył własną firmę budowlaną pod nazwą "Przedsiębiorstwo robót budowlanych, skład drewna i wszelkich materiałów budowlanych". Firma znakomicie rozwijała się, przynosząc coraz większe dochody. Pozwoliły one na wybudowanie własnej willi przy ul. Dąbrowskiego 32 w Środzie, w której zamieszkał z żoną Zofią. Rzetelność wykonywanych prac, jakość usług znalazły uznanie w otoczeniu i zagwarantowały coraz ambitniejsze zlecenia . Obok licznych domów mieszkalnych w Środzie i okolicy Telesfor Schmidt zbudował wiele obiektów użyteczności publicznej w tym mieście, takich jak siedziba Kasy Chorych, poczta, bank spółdzielczy, O możliwościach firmy świadczyło imponujące tempo budowy szpitala średzkiego, który powstał w półtora roku. Mając zaledwie trzydzieści lat podjął się budowy nekielskiego kościoła. Budowa trwała od września 1899 do czerwca 1901 r. Firma ta zajmowała się również remontami i przebudową sądu w Środzie, kościołów w Mącznikach, Targowej Górce, Winnej Górze. Z czasem przyszły zlecenia dotyczące dużych obiektów, takich jak pałace w Gułtowach i Winnej Górze.
Poza działalnością budowlaną i handlową firma zajmowała się również działalnością rolniczą, w której zasłynął tym, że powierzchnię swojego 57 hektarowego gospodarstwa przy ul Plantaża w Środzie sukcesywnie powiększał, wykupując ziemię z rąk niemieckich., co w tym czasie miało wymiar patriotyczny.
Obok działalności gospodarczej Telesfor Schmidt aktywnie uczestniczył w życiu społecznym, podejmując wiele inicjatyw o charakterze organizacyjno-patriotycznym. Był współzałożycielem Towarzystwa Gimnastycznego "Sokół" w Środzie. W latach 1911-19 urzędującym prezesem towarzystwa a potem dożywotnim prezesem honorowym. W oświadczeniu złożonym 8 listopada 1937 r. tak o nim pisze ówczesny prezes Sokoła J. Grabias "W latach 1913-1915 przechodził Druh Schmidt częste zatargi z władzami pruskimi za urządzanie pochodów, występów z ćwiczeniami, zebrań, obchodów świąt patriotycznych, za co płacił grzywny a nawet odsiadywał kary więzienne". Z piętnastoosobową grupą członków Sokoła brał udział w Krakowie w obchodach 500-lecia zwycięskiej bitwy pod Grunwaldem Zorganizowane przez niego w Środzie obchody 50 rocznicy powstania styczniowego zamieniły się w wielką manifestację narodową. Podczas pierwszej wojny światowej włączył się w prace konspiracyjne, związane z przygotowaniem powstania zbrojnego. W jego domu przy ul Dąbrowskiego 32, podobnie jak na plebanii u ks. Meissnera, odbywały się tajne spotkania średzkiej elity patriotycznej, podczas których omawiano szczegóły organizacyjne przed wybuchem powstania wielkopolskiego. W okresie międzywojennym piastował zaszczytne funkcje społeczne. W latach 1928-33 sprawował funkcję I ławnika Magistratu miasta Środy. Rada miejska wydelegowała go jako swojego reprezentanta do Sejmików Komunalnych Związku Kredytowego w Poznaniu. Z tytułu wykształcenia i doświadczenia zawodowego w 1933 r. mianowany został przez Prezesa Sądu Apelacyjnego w Poznaniu biegłym sadowym w dziedzinie budownictwa na obwód Sądu Grodzkiego w Środzie.
Po wybuchu II wojny światowej, w październiku 1939 r. znalazł się na liście osób szczególnie szkodliwych i przewidzianych w pierwszej kolejności do fizycznej likwidacji. Aresztowany przez hitlerowców, uwolniony został dzięki nadzwyczajnym zabiegom żony Zofii. Rodzina wysiedlona ze swojego domu w Środzie znalazła schronienie w Winnej Górze. Tragiczne wydarzenia wpłynęły na utratę zdrowia. Telesfor Schmidt zmarł po ciężkiej chorobie 9 sierpnia 1942 r. w Winnej Górze i tam został pochowany.
Wnuczka Telesfora, Małgorzata Andruszewska w swoich wspomnieniach napisała "Do dziś w rodzinie krąży opowieść jak to dziadek, mający niewątpliwie niemieckie pochodzenie, przez całe życie zwykł mawiać:" W moich żyłach nie ma już nawet grama niemieckiej krwi".
Czynami udowodnił, że prawdziwie kochał Polskę".
Żoną Telesfora Schmidta była Zofia z Woźnych. Czas pokazał, że byli bardzo dobranym małżeństwem, z podobnych środowisk, o tych samych poglądach politycznych, świetnie uzupełniający się charakterologicznie. Doczekali się czwórki dzieci: Haliny, Marii, Maksymiliana i Mieczysława. Zapewnili im staranne wychowanie i wykształcenie. Atmosfera patriotyczna domu rodzinnego sprawiła, że każde z nich nie wahało się w dorosłym życiu podejmować odważnych decyzji dla sprawy polskiej, za co przyszło płacić wysoką cenę.
Najstarsza córka Halina Stabrowska (ur.11.IV.1901r.) była aktywną działaczką Polskiego Białego Krzyża w Bydgoszczy i posłanką na Sejm Rzeczypospolitej. Podczas okupacji aktywnie włączyła się do pracy konspiracyjnej w Warszawie, gdzie kierowała sekretariatem gen. Tadeusza "Bora" Komorowskiego, od lipca 1943 r. naczelnego dowódcy Armii Krajowej. Przez przypadek została aresztowana i rozstrzelana w egzekucji ulicznej 30 listopada 1943 r. Pośmiertnie została odznaczona Krzyżem Walecznych oraz Orderem Wojennym Virtuti Militari. Historia życia Haliny Stabrowskiej szczegółowo została opisana przez pana Stanisława Frankowskiego w numerze 2(49) Średzkiego Kwartalnika Kulturalnego z 2009 r.
Kolejna córka Telesfora i Zofii - Maria (ur.1903) wyszła za mąż za lekarza Stanisława Janiszewskiego, uczestnika powstania wielkopolskiego i działacza konspiracyjnego w Poznaniu podczas okupacji hitlerowskiej, za co był więziony i zamordowany w obozie koncentracyjnym w Mauthausen w Austrii. Maria prowadziła w Poznaniu tajne nauczanie. Starszy syn państwa Janiszewskich Michał (ur.1926) był również aresztowany i torturowany przez gestapo. Po wojnie wybrał karierę wojskową , dosłużył się stopnia generała dywizji. Prowadził gabinet gen Jaruzelskiego.
Drugi syn Bartosz Janiszewski był znanym dziennikarzem, w latach 60- tych korespondentem PR i TV w Nowym Jorku.
Syn Maksymilian Ludwik Schmidt (ur. 27.V.1906) ukończył studia rolnicze w Dublanach. W latach 30-tych administrował dużym majątkiem (1100 ha.) w Kosowie pod Gostyniem, należącym do Gustawa Potworowskiego. Podczas wojny obronnej 1939 r. jako oficer rezerwy w 16 pułku kawalerii dostał się do niewoli sowieckiej, z której szczęśliwie zbiegł i powrócił w rodzinne strony. Dzięki wysokim kwalifikacjom udało mu się otrzymać od Niemców pracę w charakterze zarządcy w majątku hr. Mańkowskich w Winnej Górze. Sprowadził do siebie także rodziców wysiedlonych ze Środy. Działał w średzkim ruchu oporu, za co 10 listopada 1942 r. został aresztowany i więziony w Forcie VII, Auschwitz i Sachsenhausen. Po ewakuacji więźniów z tego ostatniego obozu został wyzwolony przez wojska amerykańskie. Zdecydował się na emigrację polityczną i wyjechał do Australii, dokąd później sprowadził poznaną w Oświęcimiu lekarkę Wiesławę Żurkowską z Poznania i zawarł z nią związek małżeński. Zamieszkali w Murummbeena k/Melbourne. Zmarł na zawał serca 9 maja 1998 r. w wieku 92 lat..
Najmłodszy z rodzeństwa, Mieczysław Jan Schmidt (ur.31.XII.1908 r.) ukończył Wyższą Szkołę Handlową w Poznaniu w 1932 r. Ożenił się z pochodząca z Wilna Lidią Chwalko, również absolwentką WSH. Po zakończeniu działań wojennych w 1939 r. , w których brał udział jako oficer kawalerii, powrócił do Poznania a następnie do Środy. Stąd z żoną i dwójką dzieci zostali wysiedleni do dużej wsi Biała k/Radzynia Podlaskiego w woj. lubelskim. Tam otrzymał polecenie prowadzenia tartaku i handel drewnem. Wkrótce wraz z żoną zaangażowali się w działalność konspiracyjną Armii Krajowej. Niemcy wpadli na trop działalności podziemnej Mieczysława i od tego momentu musiał ukrywać się, pozostając w oddziale partyzanckim
Po wojnie rodzina szczęśliwie powróciła do Środy i zamieszkała w domu rodziców.. Wkrótce Mieczysław został aresztowany przez władze komunistyczne i przebywał w więzieniach w Rawiczu i Wronkach aż do 1956 r. Trudne czasy więzienne nadwerężyły jego zdrowie. Umarł 16 lipca 1957 r. w wieku 49 lat.
Ciekawostkę stanowi fakt, że pradziadek Telesfora, Karol Schmidt przez trzy lata był zatrudniony w nekielskich dobrach hrabiego J Skórzewskiego jako leśniczy. W 1814 roku opuszczając posadę otrzymał od pracodawcy list polecający i wzorowe świadectwo moralności.
Jerzy Osypiuk
Serdecznie dziękuję Pani Małgorzacie Schmidt Andruszewskiej ze Środy Wielkopolskiej, wnuczce Telesfora Schmidta a córce Mieczysława, za życzliwość i udostępnienie bogatego zbioru dokumentów i fotografii rodzinnych oraz zgodę na ich publikację w PN i stronie internetowej http://www.nekla.pl .
Dziękuję również panu Stanisławowi Frankowskiemu ze Środy za zgodę na wykorzystanie informacji zawartych w Jego artykułach, publikowanych w "Średzkim Kwartalniku Kulturalnym" nr 2,3,5/2009, poświęconych członkom rodziny Haliny Stabrowskiej i Telesfora Schmidta.
J.O.